Yay Nedir? Neye Yarar?

          Belirli bir kuvvet altında enerjiyi içine depo eden, kuvvet kaldırılınca enerjinin tamamını veya aynı miktara yakınını geri veren makine elemanıdır. Yayların bu tür

bir özelliğe sahip olabilmesi için çelik ya da kauçuk gibi esnek bir maddeden yapılmış olmaları gerekir.

Yaylar enerji deposudur.

Yaylar enerji depolamak için de kullanılabilir. Çalar saati kurmak için kullanılan kuvvet, yayının kendi üstüne sarılmasını sağlar; daha sonra serbest bırakılan yay akrep

ve yelkovanı döndürür. Ok atmaya yarayan yaylar ve mancınıklar

da aynı ilkeye dayalı olarak çalışır. Motorlu taşıtların ya da demiryolu vagonlarının şaseleri ya da gövdeleri ile tekerlekleri arasında bulunan yaylar yolcuları sarsıntılara karşı koruyan bir yastık işlevi görür. Yayların çeşitliliği, kullanım alanına ihtiyaca göre değişiklik arz etmektedir. Yayları uygulanan yüke ve yükün uygulama yönüne göre birkaç sınıfa ayırabiliriz.

Baskı yayları:

Sıkıştırma yoluyla enerji depolama, kuvvetlere karşı koyma amacı ile kullanılır. Basma Yaylar, metal veya metal alaşımından yapılan ve üzerine yüklenen yükün etkisi yönünde esneyerek bu etkiyi karşılayan ve üzerindeki yük kalktığında depoladığı enerjinin etkisi ile ilk durumunu alan elemanlardır.

Genellikle yuvarlak kesitli telin, helis şeklinde(vida dişi gibi) ve silindir biçiminde sarılarak meydana getiren yaya, silindirik helisel yay denir. Silindirik helisel Basma yaylarda kuvvetler doğrusal olarak elde edilir. Doğrusal olmayan kuvvetler elde etmek için fıçı veya konik yaylar imal edilir. Kara trenlerde vagonla teker arasında bulunan yaylar baskı yayına örnek verilebilir. Bu yaylar kem titreşimi absorbe eder hem de ani darbelerde vagonun zarar görmesini ve yük taşıyan ekipmanların kırılmasını engeller. Kalıplar için vulkollan tarzı polimer baskı yaylarıda mevcuttur

Çekme yayları:

Metal veya metal alaşımından yapılmış, yuvarlak bir telin helisel olarak sarılmasıyla elde edilirler. Çekme yayların başları genellikle çengel veya halka şeklinde kıvrılmıştır. Bu yayların bir ucu sabit tutularak diğer ucu çekilir ve yay enerji depolar. Bu enerji sayesinde, yaya uygulanan kuvvet kalktığında yay kendine doğru çekmeye başlar. Çekme yaylar genellikle basma yayların tersine sık sarımlı olarak üretilirler. Örneğin metal bahçe salıncaklarına esnekliği sağlamak amaçlı bu yaylar kullanılmaktadır.

Çekme yayı diğer bir deyişle kapalı yaylar kanca tiplerine göre çok farklılık göstermektedir. Çekme yayı kancaları yayın kendi malzemesinden tasarlanabileceği gibi farklı malzemelerden farklı tip ve formlarda da imal edilebilirler. Bunlara göre boğma çekme yayı veya pimli çekme yayı olarak ifade edilen yay şekilleri doğmaktadır. Bu tip çekme yaylarında kanca malzeme çapı yay malzeme çapının üzerinde olmalıdır. Normal koşullar altında çekme yayları kapalı uzunluğunu en az bir katı kadar deforme olmadan çekilebilmelidir.

Kurma Yayları:

Bir mil üzerine sarma ve sarılan yayın buna karşı kuvvet uygulamasıyla kurma yaylar oluşturulur. Kurma yönüne ve kurma kollarını tipine bağlı olarak nitelendirilirler. Birde kurmayı sağlayan sarım adedi yayların isimlerini değiştirmektedir. Tekli veya çift sarımdan oluşabilmektedir. Kurma yayın kullanıldığı yerler çok fazladır. Basit bir örnek vermek gerekirse fare kapanında kullanılan yaylar bu kategoriye girer.

Segman Yayları:

Alaşımlı yuvarlak veya düz telden silindirik olarak sarılmıştır ve her iki ucunun bir parça ile birleştirilmesiyle dairesel şekli alır. Segman yayları çevresel olarak bir kuvvet yaratmak amacıyla tasarlanmışlardır. Kullanıldıkları yerde çevresel olarak baskı altına alınırlar ve yayın tüm çevresinde yay yüzeyine teğet olacak şekilde kuvvetler oluşur. Daha çok rulmanların yerlerinden oynamaması için kapak pozisyonu gibi bir rol oynar.

Band yaylar:

Sac bir levhanın bir eksen üzerinde birbiri üzerine sarılmasıyla oluşturulur. Üretiminde kullanılan levha, yay çeliğidir. Üretiminde genellikle kalıp ve aparatlar kullanılmaktadır. Bu nedenle yay üretim maliyetine kalıp ve özel aparatların maliyetleri de eklenmelidir. Üretim adetleri ise yüksek olmalıdır. Ancak bu şekilde birim maliyetleri düşürülebilir. Kullanılacak kalıp ve aparatlar malzeme cinsine göre belirlenir. Gerektiğinde uygulama veya montaj yeri istenebilir. Kullanım yerleri ise çok geniş bir yelpaze içerebilir. Çocukları oynadığı kurmalı arabalarda bulunan yay bu yaylara örnek teşkil eder.

Formlu yaylar:

Bu yaylar birçok görevi yerine getirebilmeleri için özel biçimde tasarlanırlar. İstenilen uygulamayı parçalara zarar vermeyecek şekilde yapabilmek için genellikle elektrikli cihaz ve parçalarda, makine donanımlarında, halka klips veya pim şeklinde tutucu ya da sabitleyici olarak kullanılırlar. Ne kadar çok keskin kavis ve büküm kullanılırsa Üretimide bir o kadar zor ve ömrüde kısa olur.

Bazı durumlarda yaylar emniyet parçası ve konfor unsuru olarak kullanılmakta ve üretimleri buna göre dizayn edilmektedir. Kullanım yerlerine ve amacına göre yayları çeşitlendirmek mümkün olmakla beraber sürekli olarak ihtiyaca göre değişik yaylar üretilmekte ve geliştirilmektedir.